سید محمدجعفر مروج جزائری

آیت الله سید محمدجعفر مروج (۱۳۲۸ - ۱۴۱۹ ق)، عالم ربانی و مجاهد شیعه معاصر و از شاگردان سید محسن حکیم بود. دو کتاب ارزنده فقهی و اصولی «هدى الطالب فى شرح المکاسب» و «منتهى الدرایة فى توضیح الکفایه» از آثار مهم اوست.

ولادت و خاندان

سید محمدجعفر مروج جزایرى در تاریخ ۲۸ جمادى الثانى سال ۱۳۲۸ قمرى، در شهرستان شوشتر چشم به جهان گشود. پدر فاضلش آیت الله حاج سید محمدعلى مروج (۱۲۹۷-۱۳۵۶ ق)، در نجف اشرف از شاگردان سید محمدکاظم یزدى بود و عمرش را در راه ترویج دین سپرى کرد.

خاندان جزایرى در شوشتر براى دانش پژوهى، نشر دین و تبلیغ شریعت سیدالمرسلین کمر همت بسته و نسل به نسل از عالمان و خدمتگزاران به علم و دانش بودند. سر سلسله این دودمان، علامه نامور و محدث گرانمایه سید نعمت الله جزایرى (۱۱۱۲-۱۰۵۰ ق)‌ بود.

تحصیل و استادان

سید محمدجعفر، خط نویسى و قرائت قرآن مجید را در مکتب خانه ملا رحیم فراگرفت، سپس در محضر پدر بزرگوارش، حاج سید محمدعلى مروج و آیات و حجج اسلام: حاج سید حسین نورى، سید على اصغر حکیم، حاج سید محمدباقر امام و سید مهدى آل طیب مقدمات علوم دینى (جامع المقدمات، حاشیه منطق، سیوطى، مغنى، مطول و شرح لمعه) را فراگرفت.

هنگامى که بیست بهار از زندگانى اش مى گذشت، به نجف اشرف کوچ کرد و باقیمانده دروس سطح را در محضر آیات عظام: شیخ یوسف خراسانى، سید محمود شاهرودى، سید على نورى، سید محمدجواد تبریزى، شیخ محمدحسین حائرى و حاج شیخ اسماعیل تنکابنى فراگرفت.

در سال ۱۳۵۵ قمری، سید محمدجعفر براى یارى پدر از نجف به شوشتر برگشت و پدر را در امر اقامه جماعت، تدریس و ترویج دین یارى داد. او در محراب نماز، پیشوایى پرهیزگار و در تدریس علوم دینى، استادى بزرگوار و در وعظ و خطابه، واعظى نامدار شد.

بار دیگر در سال ۱۳۶۱ به نجف اشرف هجرت کرد و درس هاى خارج فقه و اصول را در محضر بزرگانى همانند آیات عظام: آقا ضیاء الدین عراقى، سید ابوالحسن اصفهانى، شیخ موسى خوانسارى، حاج شیخ حسین حلّى، سید محسن حکیم و سید محمود شاهرودى آموخت. وى از دو استاد اخیر خود بهره هاى بیشترى برد و در درس هر کدام، حدود بیست سال حضور یافت.

اساتید بزرگوارش نهایت تکریم و احترام را نسبت به وى مبذول مى داشتند و نسبت به او لطف و عنایت ویژه اى ابراز مى کردند و سرانجام با جدیت و تلاش در تحقیق، فراگیرى علم و نگارش آن موفق به اخذ اجازه اجتهاد از آیات عظام: آقا ضیاء الدین عراقى، سید ابوالحسن اصفهانى و سید محمود شاهرودى شد و آیت الله سید محسن حکیم بر نوشته هاى حج و اجاره ایشان تقریظى نوشت.

برخى از مراجع بزرگ و علماى نامى از همدوره هاى تحصیلى و هم بحث هاى او بودند، از جلمه: آیت الله سید على سیستانى، شیخ محمدتقى بهجت، میرزا هاشم آملى.

تدریس و شاگردان

آیت الله مروج همزمان با تحصیل، به تدریس نیز اشتغال داشت. او در حوزه نجف، با وجود اساتید و بزرگان، به عنوان مدرسى موفق مشهور شد و پس از دوره اى ممتد که سطوح متوسط و عالى را تدریس کرد، به درخواست جمعى از فضلا در سال ۱۳۸۴ ه.ق درس خارج فقه را در نجف اشرف آغاز کرد. تا این که در سال ۱۳۹۱ ه.ق، رژیم بعثى عراق حوزه نجف را از طلاب و علما خالى کرد و مرحوم مروج ناگزیر به سوى ایران رهسپار شد.

روحانیون اهواز که قدر و منزلتش را مى دانستند، از او خواهش کردند در آن سامان سکونت گزیند. در آن زمان حوزه هاى علمیه بزرگ ایران مانند حوزه علمیه قم و مشهد آماده فراگیرى علم و دانش از آن منبع علم بودند و براى مرجعیت نیز اقامت در آن دو شهر برایش اولویت داشت، ولى آیت الله مروج که به وظیفه الهى خویش مى اندیشید، نه به خوش آمد و دلخواه خود، هر چند آن خواسته سود معنوى هم داشته باشد، دعوت روحانیون اهواز را اجابت کرد و در آن سامان تدریس خارج فقه و اصول را آغاز کرد.

آیت الله مروج در طول دوران پربرکت تدریس، علما و فضلایى را تربیت کرد که مسئولیت هاى بزرگى را بر عهده دارند و مشغول خدمت به علم و ترویج دین هستند. از میان آن ها عده اى نیز به عنوان مدرس حوزه علمیه قم و مشهد و دیگر حوزه هاى علمیه ایران به تربیت شاگرد اشتغال دارند.

اسامى شمارى از آنها به ترتیب الفبا عبارتند از: سید محمدعلى آل سید غفور، سید محمدحسن آل سید غفور، شیخ مهدى ایمانى، شیخ فتح الله بهبهانى، سید محمد جزایرى، سید طیب جزایرى، سید هاشم حسن زاده، سید محمدتقى حکیم، سید علاء الدین سید موسوى، سید نورالدین شریعتمدار جزایرى، سید على شفیعى، شیخ احمد عاملى، سید محمود کاظمى، سید مهدى مروج، سید محمدعلى مروج، سید عبدالله معلم، سید على معلم، سید طیب موسوى، سید محمدعلى موسوى جزایرى و سید محمود میرسالارى.

آثار و تألیفات

آیت الله سید محمدجعفر مروج در طول دوره تحصیل، نویسنده اى ماهر بود که هیچ گاه قلم را بر زمین نگذاشت و تا آخرین لحظات عمر خود که توانایى به دست گرفتن قلم را داشت، به تألیف پرداخت. یکى از علماى نجف نقل می کند: «در زمانى که به شهر کوفه، براى تفریح و یا به مسجد کوفه براى اعتکاف مى رفتیم و همگان به سرگرمى و استراحت از ایام تحصیل مشغول بودند، سید محمدجعفر مروج در گوشه اى مى نشست و به نگارش و تألیف و تحقیق مى پرداخت». آثار همت و تلاش این محقق بزرگ، به نگارش تقریرات و تألیفات بسیارى انجامید. این آثار در دو بخش تقریرات و تألیفات عبارتند از:

الف) تقریرات:

1. تقریرات بخش بزرگى از درس آیت الله آقا ضیاءالدین عراقى.
2. تقریرات بخشى از درس آیت الله سید جمال الدین گلپایگانى.
3. تقریرات درس فقه آیت الله سید محسن حکیم (۵ جلد) به نام مستند الفتوى.
4. تقریرات درس اصول آیت الله سید محمود شاهرودى (۶ جلد) به نام نتایج الافکار.
5. تقریرات درس فقه آیت الله شاهرودى به نام ینابیع الفقه، یک دوره کامل.

ب) تألیفات:

1. رساله اى در شرح حدیث لا تعاد.
2. رساله اى در حلق اللحیة.
3. رساله اى در الوطن الشرعى.
4. رساله اى در علم کلام.
5. اعمال الصبى، تحقیق احکام صبى در تمام فقه.
6. رساله اى در درایة الحدیث.
7. تکملة الوسیلة فى الحدود والدیات.
8. مسائل مستحدثه.
9. منتهى الدرایة فى توضیح الکفایه. (۸ جلد)
10. هدى الطالب الى شرح المکاسب (در حدود ۱۲ جلد) ۳ جلد آن تاکنون چاپ و منتشر شده است.
11. شرح عروة الوثقى. (۲ جلد)
12. ضیاءالمسالک در شرح «مناسک حج» میرزاى نائینى. (۲ جلد)
13. تعلیقه بر عروة الوثقى.
14. حاشیه بر توضیح المسائل با اشاره به ادله آن.
15. رساله اى در قاعده لا ضرر.
16. حاشیه بر وسیلة النجاة.
17. القواعد الفقهیه.
18. رساله فى حکم الحاکم فى الهلال.
19. هدایة الانام.
20. المباحث الاصولیه (از اول علم اصول تا اواخر).

ویژگی‌های علمی

جایگاه آیت الله مروج در مجامع علمى:

با این که ایشان در میان مجامع علمی قم و مردم ایران گمنام و قدرشان مجهول بود، اما بعد از انتشار کتب علمى و شرح ایشان بر کفایة الاصول و مکاسب، مقاماتش بر همگان ظاهر شد. بسیارى از علما و اساتید براى تدریس، کتاب منتهى الدرایه و هدى الطالب را مطالعه و از مطالب آن ها در تدریس استفاده مى کردند، به خصوص مدرسان کفایة الاصول مرحوم آخوند خراسانى و مکاسب شیخ انصارى با این دو شرح، بسیار سر و کار دارند.

آنان که آیت الله مروج را از نزدیک نمى شناختند، گاه اظهار مى کردند که با توجه به دقت بسیار و مباحث علمى و مبسوط بودن این دو شرح، مؤلف از علماى قدیمى بوده و مثلاً حیات او نزدیک به حیات صاحب کفایه و صاحب مکاسب بوده است و اینک از دنیا رفته است.

روش تحقیق:

سعه فکرى و حوصله زیاد در بحث یکى از ویژگى هاى آن مرحوم بود. با اندک مناسبتى به صورتى گسترده وارد تحقیق و بررسى مى شد و تمام جوانب مسئله را بیان مى کرد. مى توان این ادعا را در مباحث دو کتاب ارزنده اش «منتهى الدرایة» و «هدى الطالب» به اثبات رساند.

او در بحث «اجزاء» وارد موضوع بسیار مهم «تقیه اى بودن اجزاى حج» شده و با وسعت نظر و اندیشه آن را بررسى کرده است. در بحث «تمساح در ادله سنن» مطالب بسیار مفید و ارزنده اى را مطرح کرده است که در کتاب هاى دیگر کمتر یافت مى شود و بر همین اساس کتاب «منتهى الدرایة» از بهترین شرح هاى توضیحى و تحقیقى در مجامع علمى و حوزوى بشمار مى رود. کتاب «هدى الطالب» نیز از بهترین حاشیه ها و شرح هایى است که بر کتاب مکاسب نوشته شده است.

ویژگى‌های اخلاقى

تواضع:

آیت الله مروج در تدریس و توجه به شاگردان چنان متواضع و فروتن بود که گاهى نسبت میان او و شاگردش صمیمى تر از ارتباط پدر و فرزند مى شد. او از جهت سنى در حکم پدربزرگ برخى از شاگردانش بود؛ لیکن با همان شاگردان همانند همدوره درسى برخورد مى کرد و به سؤال آن ها پاسخ مى گفت. به اعتراض و اشکال آن ها در درس، با احترام گوش مى کرد و فراخور حال سؤال کننده پاسخ مناسب مى داد و اگر احیاناً متوجه مى شد اشکال درست است، آن را مى پذیرفت.

با مردم در دیدارها و معاشرت ها مانند پدرى رئوف و مهربان سخن مى گفت و اصولاً در مجلس وى، رعایت تقید و هیچ گونه آدابى لازم نبود. از جمله فروتنى روحى او این بود که حاضر نمى شد کسى دستش را ببوسد.

توجه به طلاب و اهل علم:

حضرت آیت الله مروج دوست و عالم پرور بود، نسبت به علم و تحقیق عشق مى ورزید، از طلاب و فضلایى که عمرشان را براى تحصیل صرف مى کردند، تقدیر مى نمود و مقام آنها را محترم مى شمرد و بر این اساس تا حد قدرت و توانایى نیاز اهل علم را برطرف مى ساخت، کارهاى آن ها را انجام مى داد و براى طلاب و فضلا پناهگاه بسیار مطمئنى بود که هنگام احساس نیاز به او پناه مى بردند.

آنچه در توان داشت بکار مى گرفت و نیاز طلاب را برطرف مى کرد. از دفاتر مراجع بزرگوارى که در نجف بودند، کمک مى گرفت و چون مناعت طبع و مقامات علمى ایشان بر مراجع ثابت بود، هر جا سفارش مى کرد، فوراً به اجابت مى رسید. براى رفع نیازهایى که براى اهل علم پیش مى آمد، کوشش مى کرد. او براى رفع هر نوع احتیاج طلاب کوشش مى کرد.

دورى از مقام و شهرت:

حضرت آیت الله مروج عالم گمنامى بود که جز در مجامع علمى حوزه ها و برخى از شهرهاى خوزستان، نام و نشانى نداشت. او این حالت را دوست مى داشت و خود زمینه آن را فراهم کرده بود. براى نمونه زمانى که امام جماعت مسجد شیخ انصارى - که در بازار مرکزى شهر نجف اقامه جماعت مى کرد - درگذشت، شوشترى هاى مجاور مسجد که در بازار اشتغال داشتند، از او تقاضا کردند به عنوان امام جماعت مسجد شیخ را به عهده بگیرد، لیکن او اجابت درخواست آن ها را به اندازه اى تأخیر انداخت تا براى مسجد، امام جماعت دیگرى تعیین شد.

همچنین پس از فوت اساتید مرحوم مروج، مانند آیت الله العظمى حکیم و شاهرودى، از ایشان تقاضاى انتشار رساله عملیه کردند، ولى او قبول نکرد؛ به ویژه بعد از ارتحال امام خمینى و آیت الله خویى که تقاضاى رساله از ایشان زیاد بود، حاضر نشد رساله عملیه منتشر کند.

احترام به مادر:

مادر گرامى اش زنى پارسا و پرهیزگار و از خاندان علم و سیادت بود. مرحوم مروج نسبت به مادرش، نهایت احترام و تکریم را به جا مى آورد تا جایى که به خاطر مادر نماز یومیه را در خانه اقامه مى کرد، با این که در روایت است نماز خواندن در کنار مرقد مطهر امیرمؤمنان امام علی علیه السلام به اندازه ده هزار رکعت ثواب دارد؛ اما آیت الله مروج مقید بود در خانه نماز بخواند و مى فرمود: «والده ام از من تقاضا کرده، براى این که به فضیلت نماز جماعت برسد و از جهت قرائت مطمئن باشد، نمازم را در خانه بخوانم و او به من اقتدا کند».

زهد و بى اعتنایى به دنیا:

او نمونه عینى پرهیزگارى و بى اعتنایى به دنیا بود که هیچ گاه فریفته زخارف دنیا و شهرت و مقام نشد. او نه تنها خود در طلب مقام و جاه نبود، اگر کسى هم در این راه قدمى براى او برمى داشت، جلوگیرى مى کرد. دعاى او همچون جدش سید نعمت الله جزائرى همیشه این دعا بود: «خدایا! اساتید ما را براى ما نگاه دار تا نوبت جلو دارى به ما نرسد!».

وفات

مرحوم آیت الله مروج که سرمایه پربرکت عمر خود را در راه تحصیل فضائل و کمالات، ترویج دین مبین و خدمت به علم و دوستداران دانش سپرى کرد، سرانجام در بامداد شنبه ۲۲ اسفند ۱۳۷۷ ه.ش ( ۲۵ ذى القعده ۱۴۱۹ ه.ق) در حدود نود سالگی، دعوت حق را لبیک گفت و به دیدار معبود شتافت.

پیکر مطهر آن فقیه بزرگوار، از تهران به قم انتقال یافت و پس از اقامه نماز توسط آیت الله حسین وحید خراسانى، در صحن مطهر حرم حضرت معصومه علیهاالسلام به خاک سپرده شد.

منابع

• سید نورالدین شریعتمدار جزائرى، ستارگان حرم، جلد ۷.

آرشیو عکس و تصویر

• سيد محمدجعفر مروج موسوی جزائرى

• سيد محمدجعفر مروج موسوی جزائرى در کتابخانه شخصی

• سيد محمدجعفر مروج موسوی جزائرى